Tây Nguyên là vùng sản xuất cà phê trọng điểm của cả nước, đóng vai trò quan trọng trong phát triển kinh tế nông nghiệp và sinh kế của hàng triệu nông dân. Tuy nhiên, những năm gần đây, sản xuất cà phê tại khu vực này đang chịu tác động ngày càng rõ nét của biến đổi khí hậu: mùa khô kéo dài, nắng nóng gay gắt, lượng mưa phân bố thất thường, nguồn nước tưới suy giảm, sâu bệnh gia tăng và đất canh tác bị suy thoái. Các yếu tố này làm chi phí sản xuất tăng cao, hiệu quả kinh tế giảm và tính ổn định của ngành hàng cà phê bị đe dọa.
Thực tiễn cho thấy, mô hình canh tác cà phê thuần theo hướng thâm canh cao, phụ thuộc nhiều vào phân bón vô cơ và tưới nước với cường độ lớn đã bộc lộ nhiều hạn chế. Đất trồng bị chua hóa, suy giảm hữu cơ, hiệu suất sử dụng phân bón thấp, hệ sinh thái đất mất cân bằng. Trong điều kiện biến đổi khí hậu ngày càng gay gắt, các vườn cà phê canh tác đơn điệu trở nên dễ tổn thương, tiềm ẩn nhiều rủi ro về sản xuất và thu nhập.
Trong bối cảnh đó, chuyển đổi hệ thống canh tác theo hướng đa tầng, đa giá trị, thích ứng với biến đổi khí hậu được xem là yêu cầu tất yếu. Trồng xen cây ăn quả trong vườn cà phê không chỉ giúp điều hòa tiểu khí hậu, giảm áp lực nước tưới và cải thiện độ phì nhiêu đất, mà còn góp phần nâng cao giá trị gia tăng và đa dạng hóa sinh kế cho người nông dân.
Xuất phát từ yêu cầu thực tiễn trên, thực hiện Quyết định số 2242/QĐ-BNN-ĐĐ ngày 05/7/2024 của Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn (nay là Bộ Nông nghiệp và Môi trường) về phê duyệt nhiệm vụ thuộc Đề án “Nâng cao nhận thức cộng đồng và quản lý rủi ro thiên tai dựa vào cộng đồng đến năm 2030”, Trung tâm Khuyến nông quốc gia phối hợp với Trung tâm Khuyến nông tỉnh Gia Lai và chính quyền địa phương triển khai mô hình “Ứng dụng tiến bộ kỹ thuật trồng xen cây ăn quả trong vườn cà phê thích ứng với biến đổi khí hậu” tại xã Chư Păh, tỉnh Gia Lai năm 2025.
Mô hình được xây dựng trên các vườn cà phê năm thứ 10 đang kinh doanh ổn định, kết hợp trồng xen cây sầu riêng giai đoạn năm thứ 8–9, với quy mô 15 ha, 09 hộ nông dân tham gia. Các hộ được hỗ trợ vật tư thiết yếu và được cán bộ khuyến nông Trung ương và địa phương theo dõi, hướng dẫn thường xuyên trong suốt quá trình triển khai.
Điểm nổi bật của mô hình là việc áp dụng đồng bộ các giải pháp kỹ thuật canh tác thích ứng với biến đổi khí hậu. Cây sầu riêng được bố trí hợp lý, tạo tầng che bóng tự nhiên cho cà phê, góp phần giảm bốc thoát hơi nước và hạn chế tác động của nắng nóng trong mùa khô. Các biện pháp tưới nước tiết kiệm, phủ gốc giữ ẩm, tăng cường sử dụng phân hữu cơ và quản lý dinh dưỡng cân đối đã giúp cải thiện rõ rệt điều kiện vi khí hậu, nâng cao sức chống chịu của cây trồng.
Kết quả theo dõi cho thấy mô hình mang lại hiệu quả rõ rệt cả về kỹ thuật và kinh tế. Năng suất cà phê đạt từ 3,8 đến 4,2 tấn/ha, duy trì ổn định ngay cả trong điều kiện thời tiết bất thuận; cây sầu riêng trồng xen đạt năng suất từ 13,5 đến 14,5 tấn/ha, cho chất lượng và giá trị thương phẩm cao. Nhờ kết hợp hợp lý hai loại cây trồng, lợi nhuận tổng hợp của mô hình ước đạt khoảng 620 – 650 triệu đồng/ha/năm, cao hơn rõ rệt so với canh tác cà phê thuần.
Đặc biệt, toàn bộ sản phẩm cà phê và sầu riêng của mô hình được tổ chức sản xuất theo chuỗi giá trị, có sự tham gia liên kết của doanh nghiệp từ cung ứng vật tư, hỗ trợ kỹ thuật đến thu mua, tiêu thụ sản phẩm. Liên kết chuỗi giúp ổn định đầu ra, giảm rủi ro thị trường và nâng cao giá trị sản phẩm.
Bên cạnh hiệu quả kinh tế, mô hình còn góp phần thay đổi nhận thức và tư duy canh tác của người dân. Thông qua tập huấn, tham quan và tổng kết mô hình, nông dân từng bước chuyển từ mục tiêu chạy theo năng suất sang sản xuất hài hòa giữa hiệu quả kinh tế, bảo vệ tài nguyên và thích ứng lâu dài với biến đổi khí hậu.
Có thể khẳng định rằng, trồng xen cây ăn quả trong vườn cà phê là hướng đi phù hợp trong quá trình chuyển đổi hệ thống canh tác cà phê ở Tây Nguyên hiện nay. Mô hình không chỉ nâng cao thu nhập cho người nông dân, với lợi nhuận đạt trên 600 triệu đồng mỗi hecta, mà còn góp phần bảo vệ tài nguyên đất, nước và thúc đẩy sản xuất theo chuỗi giá trị bền vững. Đây là cơ sở thực tiễn quan trọng để các địa phương nghiên cứu, lựa chọn và nhân rộng trong thời gian tới.
Một số hình ảnh của mô hình:
    |
 |
| Cấp phát vật tư cho hộ thực hiện mô hình |
|
 |
| Một lớp tập huấn kỹ thuật trong mô hình được tổ chức cho các hộ tham gia và người dân quanh vùng |
|
 |
| Hoạt động tham quan, thực hành ngay tại mô hình giúp người dân nắm bắt kỹ thuật canh tác hiệu quả hơn |
Hoàng Thu Linh
Trung tâm Khuyến nông quốc gia