Hà Tĩnh nổi tiếng với thương hiệu cam chanh và cam bù, là những loại quả đặc sản được trồng chủ yếu tại các huyện Hương Sơn, Vũ Quang, Hương Khê và Can Lộc. Sau giai đoạn phát triển mạnh, hiện một số diện tích cam chanh, cam bù đang bị suy thoái nghiêm trọng. Toàn tỉnh hiện có gần 7.340 ha cam, trong đó, cam chanh có tổng diện tích khoảng 5.900 ha chiếm trên 33,7%; diện tích cam bù 1.400 ha chiếm khoảng 8% diện tích cây ăn quả toàn tỉnh. Nhưng trong số đó, cây cam chanh diện tích sinh trưởng kém 681 ha, diện tích cây bị chết gần 67 ha. Cây cam bù diện tích sinh trưởng kém gần 211 ha, diện tích cây bị chết 46,5 ha.
Nguyên nhân khiến cây cam ở Hà Tĩnh bị suy thoái chủ yếu do các loại dịch bệnh như greening (vàng lá gân xanh), thối rễ, và sâu vẽ bùa lây lan, đã tàn phá nhiều diện tích cam. Kỹ thuật canh tác chưa hợp lý, người dân lạm dụng phân bón hóa học, thuốc bảo vệ thực vật, làm đất bị thoái hóa, mất dinh dưỡng; Biến đổi khí hậu như thời tiết thất thường, khô hạn kéo dài xen lẫn mưa lớn khiến cây cam khó thích nghi và phát triển. Cùng với đó là giống cây thoái hóa, nhiều vườn cam được trồng từ giống cũ, không còn khả năng kháng bệnh cao và không đạt năng suất như trước.
Nhằm bảo vệ và phục hồi cây cam, trong 2 năm 2023 và 2024, Trung tâm đã triển khai thực hiện mô hình “Khắc phục tình trạng suy thoái cam Khe Mây huyện Hương Khê và cam Bù huyện Hương Sơn”. Mô hình đã đạt nhiều kết quả tích cực, góp phần giữ lại được 30-50% số cây cam bị suy thoái, không phải chặt bỏ.
    |
 |
| Vườn cam bù của ông Nguyễn Văn Đạt phát triển tốt, cho năng suất quả cao sau khăc phục |
Ông Nguyễn Văn Đạt ở thôn 9, xã Hàm Trường (Hương Sơn, Hà Tĩnh), một hộ tham gia mô hình cho biết: “Gia đình tôi có 450 gốc cam bù đang trong thời kỳ kinh doanh. Mặc dù đã nhiều năm trồng cây ăn quả, nhưng quá trình canh tác do chủ yếu sử dụng phân bón vô cơ, thuốc hóa học, phân chuồng chưa được xử lý, dẫn đến đất bị chai cứng, cây khó hấp thụ dinh dưỡng; sâu, bệnh gây hại xuất hiện nhiều nên phần lớn cam trong vườn có hiện tượng suy thoái. Được sự hướng dẫn của Trung Tâm Khuyến nông tỉnh, tôi đã chọn 30 gốc cam trên 10 năm tuổi đang bị suy thoái khá nặng để áp dụng đồng bộ quy trình cải tạo, phục hồi và chăm sóc. Nhờ tham gia mô hình, có cán bộ kỹ thuật hướng dẫn trực tiếp, tuân thủ đúng quy trình nên sau gần hai năm thực hiện, diện tích cam được áp dụng đang có chuyển biến tích cực. Hơn 30% số cây được khắc phục đang sinh trưởng và phát triển tốt, giảm sâu bệnh hại, năng suất tăng so với trước.”.
Còn tại vùng cam Khe Mây nức tiếng một thời, những năm gần đây một số hộ dân cũng đành phá bỏ vì nhiều vườn cam đã bị suy thoái mạnh. Tại vườn cam chanh 2 ha của ông Đinh Văn Nhâm ở thôn 1, xã Hương Đô (huyện Hương Khê) có đến gần 500 gốc cam có biểu hiện suy thoái, chiếm 50% tổng số cây thực hiện mô hình. Số cây già cỗi bị sâu bệnh hại phải phá bỏ chiếm từ 24 - 28%. Do vậy, khi triển khai mô hình, Trung tâm Khuyến nông đã áp dụng đồng bộ quy trình chăm sóc phù hợp, đến nay, vườn cam đã xanh tốt trở lại và cho năng suất quả cao hơn trước.
|
 |
| Nhờ áp dụng đồng bộ nhiều giải pháp, năng suất cam tăng, chất lượng quả được cải thiện |
ông Đinh Văn Nhâm phấn khởi nói: “Nhờ áp dụng đồng bộ các biện pháp kỹ thuật được cán bộ Trung tâm khuyến nông tỉnh hướng dẫn trực tiếp tại vườn mà chúng tôi đã giữ lại được vườn cam. Với cách thực hiện đồng bộ các biện pháp canh tác như: Tăng lượng phân chuồng, phân vi sinh và vôi, giảm bón phân vô cơ, chia làm nhiều đợt bón; khi bón tiến hành xăm đất, rải phân và dùng đất cùng vật liệu tủ gốc che phủ, tỉa cành hợp lý, quản lý có dại, giữ ẩm vườn cây… đã giúp môi trường đất được bảo vệ, cây cam đã vực dậy được sức sống, giảm sâu bệnh, tỷ lệ cây xuống cấp và suy thoái cũng giảm, sản lượng quả bắt đầu ổn định và tăng dần. Năng suất cam năm 2023 đạt trên 10 tấn/ha, tăng gấp đôi so với năm 2022. Năm 2024, năng suất tiếp tục tăng 10-15%, giảm tình trạng khô đầu múi, chất lượng quả được cải thiện hoàn toàn.”.
Ông Nguyễn Văn Đạt và ông Đinh Văn Nhâm là 2 trong 4 hộ tham gia mô hình khắc phục tình trạng cam suy thoái do Trung tâm Khuyến nông triển khai thực hiện. Mô hình được triển với quy mô 4 ha, 2 ha cam chanh tại xã Hương Đô (huyện Hương Khê) và 2 ha cam bù tại xã Hàm Trường (huyện Hương Sơn). Những chủ vườn cam tham gia mô hình được cán bộ kỹ thuật Trung tâm Khuyến nông tỉnh “cầm tay chỉ việc”, hướng dẫn thực hành trực tiếp các biện pháp kỹ thuật tại hiện trường và được hỗ trợ một phần vật tư, phân bón, thuốc trừ sâu sinh học để triển khai.
|
 |
Những cây cam bị suy thoái nặng được cán bộ kỹ thuật hướng dẫn xử lý theo phương pháp đốn phớt và đốn đau, nuôi cành bổ sung
|
Ông Phan Đức Hải – cán bộ kỹ thuật (Trung tâm Khuyến nông Hà Tĩnh) cho biết: Trước khi triển khai, Trung tâm đã khảo sát, đánh giá cụ thể thông qua lấy mẫu đất, mẫu nước để phân tích các chỉ tiêu môi trường. Đồng thời phỏng vấn trực tiếp các hộ dân về cách bón phân, chăm sóc phòng trừ sâu bệnh đến thu hoạch. Kết quả cho thấy, các vườn cam đều biểu hiện xuống cấp do thiếu dinh dưỡng, một số cây bị sâu bệnh kết hợp thiếu dinh dưỡng nên có hiện tượng suy thoái nặng. Trong đó, 2 vườn cam chanh số cây có hiện tượng xuống cấp và biểu hiện suy thoái chiếm 50% tổng số cây thực hiện mô hình, số cây già cỗi bị sâu bệnh hại phải phá bỏ chiếm từ 24 - 28%; 2 vườn cam bù có số cây biểu hiện suy thoái chiếm từ 75 - 87,5%, số cây bị sâu bệnh hại nặng phải chặt bỏ chiếm 5 - 8%. Số cây có biểu hiện suy thoái nhưng có khả năng khôi phục ở cam chanh khoảng 22 - 26%; vườn cam bù khoảng 65 - 82% (chủ yếu là cây thiếu dinh dưỡng và cây bị sâu bệnh hại một phần tán).
“Nguyên nhân làm suy thoái nhanh vườn cam là do các hộ áp dụng các biện pháp kỹ thuật canh tác còn nhiều hạn chế, nhất là công tác quản lý cỏ dại, che tủ giữ ẩm, tỉa cành và thu hoạch quả. Công tác phòng trừ sâu bệnh hại cam còn theo kinh nghiệm, chưa chú trọng áp dụng quản lý dịch hại tổng hợp (IPM) trong sản xuất cam. Vì vậy hiệu quả sử dụng thuốc BVTV không cao, sâu bệnh gây hại mạnh (nhất là sâu đục thân, cành và bệnh vàng lá thối rễ) làm cây xuống cấp nhanh”. Ông Phan Đức Hải cho biết thêm.
Kết quả, sau 2 năm thực hiện, cây có biểu hiện suy thoái do thiếu dinh dưỡng đã được khắc phục 715 cây, đạt 100%. Những cây có biểu hiện già cỗi và sâu bệnh hại nặng không thể khôi phục đã chặt bỏ, đã trồng mới thay thế được 55 cây cam bù. Những cây bị sâu bệnh hại nặng làm mất thân chính hoặc một phần tán đã xử lý theo phương pháp đốn phớt và đốn đau, nuôi cành bổ sung, có 63 cây (chiếm 47%) được khắc phục theo phương pháp này, hiện đã phân cành cấp 2 – 3, sinh trưởng rất tốt. Điều quan trọng, mô hình đã giúp các hộ dân xác định được nguyên nhân làm vườn cam suy thoái, áp dụng các biện pháp canh tác hợp lý, khôi phục vườn cam có hiệu quả.
Việc kết hợp hài hòa, đồng bộ kỹ thuật quản lý cây trồng tổng hợp (ICM), kỹ thuật canh tác cây cam theo VietGAP, trồng trọt hữu cơ đã giúp người làm vườn quản lý tốt hơn dinh dưỡng, quản lý dịch hại và quản lý kinh tế phù hợp để sản xuất an toàn, tạo sản phẩm an toàn, phục hồi sức khỏe cho đất, giúp cây trồng sinh trưởng, phát triển tốt.
Bằng cách thay đổi toàn diện quy trình chăm sóc một cách bài bản, áp dụng khoa học kỹ thuật đúng cách, kết hợp quản lý chặt chẽ các yếu tố dịch hại đã giúp vườn cam hồi sinh. Tuy nhiên, ngành chuyên môn khuyến cáo đối với những vườn cam suy thoái nặng, chi phí phục hồi lớn thì tốt nhất nên loại bỏ cây củ và thực hiện đồng bộ quy trình từ đầu để đảm bảo cây cam phát triển tốt và cho hiệu quả kinh tế cao.
Thời gian tới, Trung tâm Khuyến nông Hà Tĩnh sẽ tiếp tục theo dõi, đánh giá và thực hiện hoàn thiện các giải pháp làm cơ sở dữ liệu cho công tác xây dựng tài liệu hướng dẫn khôi phục tình trạng suy thoái cam Khe Mây và cam bù Hương Sơn để tuyên truyền rộng rãi đến người dân trồng cam, hạn chế thấp nhất thiệt hại, góp phần bảo vệ và phát triển bền vững loại quả đặc sản này.
Nguyễn Hoàn
Trung tâm Khuyến nông Hà Tĩnh